Mükellef, ergenlik çağına gelen ve akıl sağlığı yerinde olan; dinin belirlediği hükümlerle sorumlu tutulan kişi demektir. Dinen mükellef (yükümlü) olan kişinin, yapmak ve yapmamakla sorumlu tutulduğu işlere ise ef’al-i mükellefin( mükellefin iş ve davranışları) denir.
Mükellefin iş ve davranışları Hanefi mezhebinin tasnifine göre aşağıdaki sekiz sınıftan birine girer:
- Farz : Yapılması dinimiz tarafından kesin bir şekilde emredilen davranıştır. Örneğin beş vakit namaz kılmak, ramazan ayında oruç tutmak. Farz yerine getirilmediğinde, kişi günah işlemiş olur.
- Vacip : Farz kadar açık ve kesin bir delile dayanmamakla beraber dinimiz tarafından bağlayıcı bir şekilde emredilen davranıştır. Örneğin kurban kesmek, fıtır sadakası vermek, bayram namazlarını kılmak. Şafii mezhebine göre vitir ve bayram namazları sünnettir.
- Sünnet : Hz. Peygamber’in farz ve vacip dışında, yaptığı ve yapılmasını tavsiye ettiği, örnek alınma özelliği taşıyan davranıştır. Örneğin beş vakit namazın sünnetlerini kılmak, abdest alırken ağzı yıkamak.
- Müstehap : Hz. Peygamber’in ara sıra yaptığı ve yapılması dinimiz tarafından hoş ve güzel karşılanan davranıştır. Örneğin beş vakit namazın sünnetleri dışında nafile namaz kılmak, nafile oruç tutmak.
- Mubah : Mükellefin yapıp yapmamakta dinimiz tarafından serbest bırakıldığı davranıştır. Helal ve caiz kelimeleri de mubah ile aynı anlamı ifade eder. Hakkında dini bir yasak bulunmayan bütün dünya nimetleri genel olarak muhabtır. Örneğin yemek, içmek, gezmek.
- Haram : Yapılması dinimizce kesin bir şekilde yasaklanan davranıştır. Örneğin içki içmek, kumar oynamak, faiz alıp vermek. Haramı işleyen kişi günahkar sayılır.
- Mekruh : Haram olmamakla beraber yapılması dinimizce hoş karşılanmayan davranıştır. Örneğin topluluk içine çıkmadan önce soğan ve sarımsak gibi kokusu rahatsız edici yiyecekler yemek, abdest alırken gereğinden çok su kullanmak.
- Müfsit : Yapılmakta olan bir ibadeti bozup onu geçerli olmaktan çıkaran eksiklik ya da yanlış davranıştır. Örneğin oruçlu iken yemek, içmek; namazda konuşmak.
Şafii mezhebinin ef’al mükellef’in tasnifi ise şöyledir:
- Farz : Kaynaklarda zaman zaman vacip olarak da ifade edilmektedir.Vacip, Şafii mezhebine göre farz anlamındadır. Vacip ile farz arasında -hac konusu hariç- hiçbir fark yoktur.
- Sünnet : Mendup veya müstehap olarak da ifade edilmektedir.
- Mubah
- Mekruh
- Haram